De gevolgen van Brexit zijn enorm en niet te overzien. Dat wordt alleen al duidelijk als je let op de grote juridische impact van het vertrek van de Britten uit de EU, schrijft bijzonder hoogleraar Duits-Nederlandse rechtsbetrekkingen Axel Hagedorn.
Groot Brittannië heeft gestemd en zal de EU verlaten. Of pakt het nog heel anders uit? Als je de media de afgelopen dagen hebt gevolgd, dan is één ding zeker: Groot Brittannië heeft zich zwaar in de nesten gewerkt. De machtsstrijd tussen de voor- en tegenstanders barst opnieuw los. Labour zal waarschijnlijk Jeremy Corbyn de laan uit sturen omdat hij zich onvoldoende voor de remain-campagne heeft ingezet.
Schotland gaat de onafhankelijkheidsdiscussie opnieuw voeren. Bij de Tories begint de machtsstrijd en zal men deze puur binnenlandse discussie weer ten laste van de EU willen brengen. Economisch ligt Groot-Brittannië in duigen. Dit is het resultaat van een campagne à la ‘The empire strikes back‘ onder leiding van kopstukken als Boris Johnson en Nigel Farage.
Dit zijn de eerste lessen van het EU-referendum. Ingezet door Cameron voor partij-interne problemen. Daarbij is het lidmaatschap van de EU op het spel gezet alleen maar om interne tegenstanders binnen de conservatieve partij te bevechten. Cameron heeft zijn eigen graf gegraven. Jarenlang was hij de meest kritische EU-politicus wat zijn campagne niet geloofwaardiger maakte.
Democratie reduceren tot ja of nee
Een andere les is dat dergelijke referenda een ramp zijn. We hebben bij het Oekraïne-referendum al meegemaakt dat dergelijke volksraadplegingen worden ingezet voor oneigenlijke doeleinden. Demagogen hebben hierin vrij spel. Want zoals de discussie werd gevoerd ging het niet om feiten, maar om geloof.
We kunnen zo wel over alles referenda houden, zoals bijvoorbeeld de doodstraf. Het resultaat zal dan waarschijnlijk zijn dat we de doodstraf weer moeten invoeren. Het echte probleem van referenda is dat het een volstrekte misvatting van democratie is.
Democratie laat zich niet steeds reduceren tot ja en nee. Democratie is een proces, een uitwisseling van meningen, waar – zoals we in een parlementaire democratie als in Nederland kunnen zien – compromissen worden gemaakt en instituties voor nodig zijn. De EU is veel te complex om daar met voor of tegen over te stemmen. Je zou net zo goed een referendum over het bestaan van god kunnen houden. Geloven wij in god? Ja of nee? Stem nu. Feiten spelen geen rol.
Beloftes ingetrokken
Tijdens de campagne voor het Britse EU-referendum werden veel toezeggingen gedaan. Zo zou de vluchtelingenstroom afnemen bij een Brexit. Een dag na het referendum klonk uit het Brexit-kamp dat het zo natuurlijk niet zal gaan.
Een andere belofte was dat de zogenaamde 350 miljoen pond, die ieder jaar naar de EU gaan, direct voor andere doeleinden zouden worden gebruikt. Ook dit werd daags na het referendum alweer zwaar gerelativeerd, met de verontschuldiging dat men dit zo niet had moeten zeggen. En de 100 miljoen pond die naar de National Health Security, dus de gezondheidszorg, zou gaan, zijn ook weer teruggetrokken. Demagogen gaat het om hun eigen machtslust, niet om feiten en realistische uitkomsten.
Naïef om te denken dat het in Nederland zomaar goed komt
Uiteraard gaat de discussie ook in Nederland oplaaien om net als in Groot-Brittannië een referendum te houden. Het is naïef om te denken dat het wel goed komt. Het is gokken. In Nederland is de houding binnen de VVD vergelijkbaar met de Britse conservatieve partij. Het is een soortgelijke interne strijd over lidmaatschap binnen de EU en de euro.
Wat ontbreekt – en dat is zeker één van de reden voor de anti-Europese stemming, is bezieling. Er zijn bijna geen Nederlandse politici die nog oprecht opkomen voor Europa en de EU, die de voordelen benoemen van wat wij met Europa en de EU hebben bereikt.
Stop met wij-zij
Ook nu werd in het Tweede Kamer-debat van afgelopen maandag vooral over hervormingen gepraat. Een referendum is – volgens de pers – voorlopig van de baan. Voor premier Rutte staat nu het Nederlandse belang op 1, 2 en 3. Helaas, zou ik zeggen. Het Nederlands belang is immers niet te scheiden van het Europees belang dat Nederland heeft. Dat moet de boodschap zijn om duurzaam het tij te keren voor Europa.
Het permanente wij-zij moet stoppen. Wij zijn deel van Brussel net als de partijen in de Tweede Kamer. Natuurlijk moeten we voor hervormingen binnen de EU gaan, maar dat is een onderhandelingsproces. Nu wordt een stemming gecreëerd die Wilders in de kaart speelt. Want als de hervormingen ontoereikend zijn, zou je dan een Nexit willen? Uiteraard niet.
Duitsland heeft geleerd
Daarbij komt dat nationalisme een groot risico is en tot vele oorlogen heeft geleid. Niet alleen de Eerste en Tweede Wereldoorlog, ook in voormalig Joegoslavië zat een nationalistisch motief. Achter het nationalisme schuilt meestal een risico op racisme. Dat zagen we in Groot-Brittannië direct na de Brexit gebeuren tegenover onder andere Poolse burgers. Dit is de reden waarom in de preambule van de Duitse grondwet staat dat de Bondsrepubliek Duitsland in een verenigd Europa de vrede in de wereld wil dienen. Duitsland laat hiermee zien dat het heeft geleerd wat nationalisme betekent en kan betekenen.
Gelooft er nu echt iemand dat Nederland in zijn eentje een grote economische rol kan spelen? Dat de marktkracht en de creatie van monopolie-achtige structuren van multinationals als Microsoft, Google of Monsanto door nationale staten kunnen worden beteugeld? Je hebt supranationale instanties nodig om hier tegenop te kunnen boksen. En dat geldt zeker ook voor de banken waar nog het nodige moet gebeuren.
Denk in Europees belang
Positief aan het Britse referendum is dat na de uitslag eindelijk wel de inhoudelijke discussie over de consequenties van een Brexit is begonnen. Duidelijk werd dat 73% van de Britse jeugd tot 25 jaar vóór de EU heeft gestemd en dat sowieso de meerderheid van de mensen tot 50 jaar vóór een verblijf in de EU waren. Daarnaast is er een besef ontstaan dat de EU zich moet hervormen en sneller en adequater de grote problemen die de mensen raken moet oplossen.
Voor het laatste heb je echter wel politici nodig die niet continu hun eigen landsbelang nastreven maar juist het Europees belang. En dat is naar mijn stellige overtuiging, de echte reden voor de anti-EU-stemming. Men legt niet uit dat we een gezamenlijk belang hebben, dat wij gezamenlijk de vluchtelingenstroom, terrorismebestrijding, sociale zekerheid, en een eerlijkere verdeling van ons vermogen moeten regelen.
Niet zonder economische consequenties
Een belangrijke veronderstelling van alle Brexit maar ook Nexit-aanhangers is, dat men daarna makkelijk nieuwe afspraken met de EU en andere landen zou kunnen maken zonder enige economische consequenties. De Britten moeten nu over 52 bilaterale overeenkomsten met de EU opnieuw onderhandelen.
De veronderstelling dat dit zonder economische consequenties blijft, is naïef, want waarom zou de EU dit laten gebeuren? Europa heeft er belang bij zijn eigen binnenmarkt te beschermen, zoals dit tegenover Zwitserland een aantal jaren geleden ook is gebeurd.
Nederland net zo onzeker als de Britten
De Amsterdamse wethouder van Economische Zaken Kajsa Ollongren (D66) liet in de kranten weten dat nu Amsterdam als vestigingsplaats op de verlanglijst staat van alle Aziatische bedrijven die wegens de Brexit Groot-Brittannië willen verlaten. Voorbarig zou ik zeggen. Haar gedachtegang is logisch, maar waarom zou een Aziatisch bedrijf naar Amsterdam komen als de Nederlandse politiek net zo onzeker is als bij de Britten?
In de peilingen is de PVV de grootste partij. Het is niet waarschijnlijk dat er op korte termijn een Nexit-referendum komt, maar het is ook niet uit te sluiten. Zolang er in Nederland geen politieke zekerheid heerst over een verblijf in de EU, verliest Nederland en daarmee ook Amsterdam helaas zijn aantrekkingskracht voor bedrijven die in plaats van Groot-Brittannië op het continent willen zetelen. Ik hoop dat dit besef ook de politici in Nederland bereikt.
Juridische impact is groot
De enorme impact op juridisch gebied door de Brexit lijken de meeste mensen ook niet door te hebben. Door EU-regelingen zijn heel veel juridische aangelegenheden voorspelbaar. Bij overname contracten zijn zogenaamde MAC-clausules (Material Adverse Change clausules) een standaard. Deze houden in dat bij ingrijpende veranderingen bepaalde rechten kunnen ontstaan voor partijen, zoals bijvoorbeeld opzegging of ontbinding of schadeclaims.
Advocaten zoeken nu al uit of door het Britse referendum dergelijke clausules al van toepassing zijn. Of iets simpeler, de erkenning van vonnissen in een ander EU-land zijn voor Groot-Brittannië niet meer zeker.
Over de posities van werknemers was al meer te lezen. De Europese vennootschap (SE) werd binnen de EU gecreëerd om makkelijker zaken te doen. Voor dergelijke vennootschappen die economische belangen met Groot-Brittannië hebben, dreigt een rampscenario. En dan hebben we het nog niet over de positie van financiële instellingen die al op de eerste dag van de Brexit veel aan waarde hebben verloren. De Nederlandse wetenschap, traditioneel sterk verbonden met Groot-Brittannië en gefinancierd door de EU, zal hard worden getroffen.
Nederland moet Britse fout niet herhalen
Over de nadelige juridische gevolgen zou ik nog een extra column kunnen schrijven. Duidelijk is dat de wereld en daarmee ook de EU te complex zijn om er even met ja of nee over te stemmen zonder de gevolgen serieus te overwegen. Dit lijkt men in Groot-Brittannië nu ook te beseffen. Laten wij die fout niet maken in Nederland. Eenvoudige oplossingen voor complexe problemen bestaan niet.
Deze column is geschreven voor Duitslandnieuws.nl door Axel Hagedorn, advocaat ondernemingsrecht en Duitse Rechtsanwalt bij Van Diepen Van der Kroef Advocaten in Amsterdam. Hagedorn is ook hoogleraar Duits-Nederlandse rechtsbetrekkingen aan de Universiteit van Amsterdam.
